ΤΕΥΧΟΣ 67

Φθινόπωρο 1998

Θεολογικά ζητήματα

ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥ

Στα επόμενα, συνοψίζονται μερικές από τις θεμελιώδεις αλήθειες της πίστης μας, τις οποίες κάθε Ορθόδοξος Χριστιανός γνωρίζει ως εμπειρία ζωής και τις κάνει κέντρο της πνευματικής του προσπάθειας. Σε μια σειρά από τεύχη θα δημοσιεύσουμε μικρές αυτοτελείς ενότητες, όπως απορρέουν από τις πατερικές μας μελέτες, με σκοπό να μοιραστούμε τον πνευματικό αυτόν καταρτισμό.

Α. Η Πίστη

Ο Ορθόδοξος Χριστιανός είναι ο άνθρωπος που γνώρισε το Θεό, δέχτηκε την επίσκεψή Του και είδε κάτι από τη δόξα Του. “Γνωστός εν τη Ιουδαία ο Θεός”. Άλλος λίγο, άλλος πολύ, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί γνωρίζουν το Θεό. Όποιος πιστεύει ορθόδοξα έχει δεχτεί κάτι από τη θεία Δόξα, κάτι από τη ζωντανή Χάρη και Ενέργεια του Θεού. Πίστη χωρίς αυτή τη ζωντανή και ενεργό αποκάλυψη δεν είναι πίστη ορθόδοξη, αλλά ένα διανοητικό κατασκεύασμα, χωρίς κανένα αντίκρυσμα στη ζωή, χωρίς πραγματικό φως.

Η πίστη είναι η προϋπόθεση, αλλά και ο σκοπός της ζωής μας, γιατί είναι η ένωση με το Θεό, το άνοιγμα των ματιών μας στο ανέσπερο και ιλαρό φως της Βασιλείας του Θεού. Η πίστη είναι η ιδια η Ζωή, η ένωση με τη Ζωή για τη ζωή, το ξεκίνημα και το τέλος, ο σκοπός της αιώνιας ζωής μας. Είναι η γλυκύτατη ένωση της νύφης ψυχής μας με το νυμφίο μας Ιησού Χριστό, μέσα στον στολισμένο για τον Κύριό μας νυφικό θάλαμο, που δεν είναι άλλος από την καρδιά μας. Γιατί η Βασιλεία του Θεού, κατά το λόγο του Κυρίου μας, είναι μέσα μας.

Η πίστη αυτή δεν είναι άλλη από την πίστη των Αποστόλων και όλων των αγίων της Εκκλησίας. Ο Ορθόδοξος Χριστιανός πιστεύει ό,τι και όπως αυτοί. Όταν κάτι δεν το γνωρίζουμε καλά, στη δικιά τους πίστη και διδασκαλία ανατρέχουμε, και όταν το βρούμε τελειώνουν οι αμφιβολίες μας. Το χρυσό Μέτρο που μας δόθηκε για να μετρούμε την ορθότητα της πίστης και του βίου μας είναι η αγία Γραφή, Παλαιά και Νέα, τα βιβλία των αγίων Πατέρων στην καθολική τους συμφωνία, τα Πρακτικά των Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων και η Υμνολογία της Εκκλησίας.

Υπάρχει μια άρρηκτη και θαυμαστή αρμονία σε όλες αυτές τις μαρτυρίες της Πίστης, που προέρχεται από το Πνεύμα το Άγιο, που είναι ο κοινός εμπνευστής τους.

Β. Οι δύο Οικονομίες

Όλοι οι Ορθόδοξοι κατανοούν ότι το θεμέλιο της σωτηρίας μας είναι η συμμετοχή στη ζωή της Εκκλησίας, δηλαδή συμμετοχή στα μυστήρια και στη λατρεία. Η συμμετοχή στην εκκλησιαστική ζωή είναι συμμετοχή στην Οικονομία του Λόγου. Η σωτήρια Οικονομία του Υιού του Θεού απευθύνεται στην ανθρώπινη φύση, που είναι κοινή σε όλους τους ανθρώπους.

Υπάρχει όμως και μια άλλη Οικονομία του Θεού, που είναι εξίσου αναγκαία για τη σωτηρία μας και στην οποία μερικές φορές παραμελούμε να συμμετέχουμε. Πρόκειται για την Οικονομία του Αγίου Πνεύματος, που δεν απευθύνεται στη φύση μας, την οποία ανέστησε η Οικονομία του Λόγου, αλλά στα πρόσωπα, στον καθένα μας ξεχωριστά και πραγματοποιεί τον προσωπικό μας αγιασμό.

Όπως έλεγε ο άγιος Ειρηναίος της Λυών, “ο Θεός πραγματοποίησε τη σωτηρία μας με δύο χέρια, το ένα είναι η Οικονομία του Λόγου και το άλλο είναι η Οικονομία του αγίου Πνεύματος”.

Δεν πρόκειται εδώ για ορθολογιστική, νοητική διάκριση, αλλά για πραγματική οντολογική διάκριση, που έχει τις ρίζες της μέσα στον ιδιο τον τρόπο υπάρξεως του Θεού, που είναι Ένας στην Ουσία, αλλά Τρία πρόσωπα ασυγχύτως ενωμένα μεταξύ τους.

Έτσι, και οι δύο αυτές Οικονομίες του Θεού για τη σωτηρία μας είναι ασύγχυτα ενωμένες μεταξύ τους. Γι΄ αυτό, αν και αναγνωρίζουμε την ενιαία τους προέλευση, δεν πρέπει να τις συγχέουμε μεταξύ τους.

Η Οικονομία του Υιού και Λόγου του Θεού θεράπευσε την κοινή ανθρώπινη φύση μας και την ανέστησε από την πτώση της στη φθορά και στο θάνατο, ενώνοντας στο πρόσωπο του Κυρίου Ιησού Χριστού τον άνθρωπο με τον Θεό, κατά την προαιώνια Βουλή του Πατρός. Είναι ένωση δύο φύσεων σε ένα πρόσωπο. Στο πρόσωπο του Κυρίου μας Ιησού Χριστού έγινε η ένωση του Θεού με την Κτίση, όπως θέλησε η άπειρη αγάπη του Θεού, πρό των αιώνων.

Αλλά, ο Θεός δεν είναι μόνον Φύση, είναι και Πρόσωπα. Μία Φύση σε Τρία Πρόσωπα. Στο ένα πρόσωπο της αγίας Τριάδος, στο πρόσωπο του Υιού και Λόγου του Θεού, έγινε η ένωση των δύο φύσεων, της Κτιστής με την άκτιστη. Όμως, η ένωση των κατ΄ εικόνα Θεού λογικών προσώπων με τα πρόσωπα της αγίας Τριάδος και μεταξύ τους, συντελέστηκε διά της Οικονομίας του αγίου Πνεύματος, διά της Χάριτος και της Ενεργείας του Παρακλήτου, αφού είχε συντελεστεί η ένωση των δύο φύσεων.

Η Οικονομία του Λόγου είναι προϋπόθεση της Οικονομίας του αγίου Πνεύματος. Δεν βάζουν, είπε ο Κύριος, “οίνον νέον εις ασκούς παλαιούς”. Διότι τότε, τα παλαιά ασκιά σκίζονται και ο οίνος χάνεται. Ο οίνος ο νέος είναι η Χάρη του αγίου Πνεύματος, και οι παλαιοί ασκοί είναι η φύση της φθοράς. Έπρεπε να ανανεωθούν οι ασκοί, να γιατρευτεί η φύση, και τότε μόνον μπορούν οι ανανεωμένοι άνθρωποι να δεχτούν το καινούριο κρασί. Γι΄ αυτό είπε ο Κύριος στους μαθητές ότι “συμφέρει υμίν ίνα εγώ απέλθω”, διότι, “όταν εγώ απέλθω, άλλον παράκλητον πέμψω υμίν”. Αυτό έγινε όταν όλοι οι μαθηταί ήταν συνηγμένοι επί το αυτό στο υπερώον, την ημέρα της Πεντηκοστής. Από τότε, αυτή η Χάρη του Παρακλήτου δίδεται από την Εκκλησία, από το Σώμα του Χριστού, στο κάθε ελεύθερο πρόσωπο, που θα προσέλθει σ΄ αυτήν με πίστη. Δίδεται στον καθένα που θα ταφεί μέσα στο νερό μαζί με το Χριστό και θα αναστηθεί μαζί Του τριήμερος, στο όνομα του Πατρός και του Υιού και του αγίου Πνεύματος και σφραγιστεί με τη σφραγίδα της δωρεάς του Πνεύματος του αγίου.

Αυτή η συμμετοχή στις δύο Οικονομίες, του Λόγου και του αγίου Πνεύματος, που γίνεται αρχικά με το άγιο Βάπτισμα, συνεχίζεται σε όλη τη ζωή του ανθρώπου. Στην Οικονομία του Λόγου συμμετέχει ο πιστός με τη συνεχή κοινωνία του αναστημένου Σώματος και αίματος του Χριστού, στη δε Οικονομία του αγίου Πνεύματος συμμετέχει με την καθημερινή επιστροφή στην καθέδρα του αγίου Πνεύματος, που είναι η καρδιά του.

Έτσι, η συμμετοχή στην κοινή λειτουργική ζωή και η συμμετοχή στο Σώμα και στο ΑΎιμα του αναστάντος Χριστού είναι μετοχή στην Οικονομία του Λόγου, στην ένωση της ανθρώπινης φύσης μας με τη Θεία, μετοχή στην ανάσταση της κοινής φύσεως. Επειδή είναι υπόθεση φύσεως, γίνεται εκεί που είναι συναθροισμένοι πολλοί και αποτελούν Εκκλησία.

Αυτό το μυστήριο της συμμετοχής μας στην Οικονομία του Λόγου είναι προϋπόθεση για να ακολουθήσει η Οικονομία του αγίου Πνεύματος. Γι΄ αυτό και η Πεντηκοστή έγινε όταν οι Μαθητές ήταν συνηγμένοι “ομοθυμαδόν”. Για τον ιδιο λόγο το Πνεύμα το άγιο δίδεται και σε μας με το βάπτισμά μας μέσα στην Εκκλησία. Η Οικονομία του Λόγου είναι το θεμέλιο της κατά Θεόν ζωής μας, και αυτό το θεμέλιο είναι η Εκκλησία, το Σώμα του Χριστού.

Όμως, θεμέλιο χωρίς οροφή είναι σπίτι που δεν μπορεί να κατοικηθεί. Αυτό είναι που πρέπει να τονιστεί εδώ. Η Οικονομία του αγίου Πνεύματος είναι η οροφή της εν Θεώ οικοδομής μας. Αν δεν ενωθούμε με το Θεό και σαν πρόσωπα, μας ωφελεί άραγε που ενωθήκαμε μαζί Του ως φύση; Θα αναστηθούμε, βέβαια, κατά την ανακαίνιση των πάντων, αλλά θα αναστηθούμε σκοτεινοί, ανίκανοι να συμμετάσχουμε στη ζωή της αγίας Τριάδος, που είναι ζωή αγάπης.

Στη βάπτισή μας η Χάρη του αγίου Πνεύματος ανακαινίζει την καρδιά μας και εγκαθίσταται σαν σπόρος θείου φυτού μέσα στα βαθύτερα στρώματα του είναι μας, που με την Οικονομία του Λόγου έχει ανακαινισθεί ως φύση. Το βάπτισμα τοποθετεί το θησαυρό μέσα στην καρδιά μας. Είναι, όμως, έργο όλης της ζωής μας να κατεβαίνουμε συχνά στο θεϊκό αυτό καταγώγιο, για να έρθουμε σε κοινωνία με το Θεό “πρόσωπο προς πρόσωπο” και να σωθεί η ψυχή μας. Από τη συχνότητα αυτής της επαφής εξαρτάται η σωτηρία μας και η ποιότητα της αιωνίου μας ζωής.

Με τη βάπτιση η άφθαρτη φύση εισάγεται σαν μια θεϊκή μαγιά μέσα στο ζυμάρι της ζωής μας και το ζυμώνει λίγο-λίγο. Έτσι, στην ανάσταση των Νεκρών, η ανακαίνιση των πάντων θα πηγάσει μέσα από την ιδια τη φύση μας, σαν μια εσωτερική δυνατότητα και όχι σαν μια εξωτερική δημιουργική παρέμβαση του Θεού. Αυτά είναι τα μυστήρια της αγάπης του Δημιουργού προς τα πλάσματά Του. Μετέχουμε σ΄ αυτό το μυστήριο της ανακαίνισης της κτίσεως, αν θέλουμε, κοινωνώντας όσο πιο τακτικά μπορούμε στο Σώμα και στο Αίμα του αναστάντος Χριστού. Η μετοχή αυτή, που είναι πράξη ομαδική, εκκλησιαστική, συνιστά καθημερινή, αν είναι δυνατό, οντολογική επαφή με το θεμέλιο της σωτηρίας μας, την Οικονομία του Λόγου, και ένωση με το σαρκωθέντα Θεό, καθώς και ένωση με όλους τους Χριστιανούς, όλων των αιώνων.

Πράγματι, μπορεί να ειμαστε βαπτισμένοι, με το σπόρο του Πνεύματος στην καρδιά μας, αλλά χωρίς τη μετοχή στο μυστήριο της Οικονομίας του Λόγου, που μας ενώνει με την Εκκλησία, ο σπόρος του αγίου Πνεύματος δεν βλασταίνει. Η σπαρμένη από το Πνεύμα το άγιο γή του βαπτισμένου ανθρώπου, δεν διαφέρει έτσι σε τίποτε από την άσπαρτη γή του αβάπτιστου.

Αν όμως, πάλι, μετέχει ο πιστός συχνά στην Οικονομία του Λόγου, με τακτική εκκλησιαστική και μυστηριακή ζωή, αλλά αμελεί την κάθοδο στο ταμείον της καρδιάς, όπου ο θησαυρός της Χάριτος του Πνεύματος και η δυνατότητα της προσωπικής επαφής με τη Θεότητα, τότε η εκκλησιαστική ζωή του δεν ολοκληρώνεται και το σπίτι της πνευματικής του ζωής μένει ημιτελές και ακατοίκητο.

Τα δύο χέρια του Θεού, οι δύο Οικονομίες της Σωτηρίας δουλεύουν ταυτόχρονα και πλάθουν την ψυχή μας, αν αφεθεί σωστά στα χέρια αυτά. Η φύση και το πρόσωπό μας θεραπεύονται και αγιάζονται ταυτόχρονα και συμμετρικά. Ο άνθρωπος δεν κουτσαίνει, αλλά περπατάει κανονικά. Οποιοσδήποτε υπερτονισμός προς τη μία ή προς την άλλη κατεύθυνση προκαλεί χωλότητα, που μπορεί να γίνει μοιραία για την αιωνιότητα.

***

Η Οικονομία του Λόγου απευθύνεται, λοιπόν, στην ενιαία φύση των ανθρώπων. Η Οικονομία του αγίου Πνεύματος απευθύνεται στα καθ΄ έκαστον πρόσωπα. Η πρώτη έχει σαν κέντρο της την Εκκλησία, την ενορία, τη συνάθροιση των πιστών, την κοινή λατρεία. Η δεύτερη έχει σαν κέντρο της την καρδιά μας, το ταμείον αυτό το απόκρυφο, όπου η αγάπη του Θεού έχει θησαυρίσει για τον καθένα μας το πλήρωμα της Χάριτος. Έτσι, η Εκκλησία, η ενορία, η κατ΄ οίκον εκκλησία από τη μια μεριά, και η μοναχική καρδιά μας από την άλλη, αποτελούν τους δύο πόλους γύρω από τους οποίους γυρίζει η ζωή του Χριστιανού. Μέσα σ΄ αυτό το διπλό μυστήριο θα εργαστούμε τη σωτηρία μας ως Χριστιανοί εν τω κόσμω.

(Στο επόμενο: Το γλυκό μυστήριο της ενορίας)

Και πάλι περί “Τελωνίων”...

Γιά άλλη μια φορά, η Επίγνωση επιθυμεί να παρατηρήσει διακριτικά, ότι η λεγόμενη “Δι΄ Αγγέλου Αποκάλυψις, περί αποκρύφων και αρρήτων μυστηρίων και περί μνημοσύνων των κεκοιμημένων”, που σε ορισμένες εκδόσεις αναφέρεται ως γραπτό του αγίου Μακαρίου, είναι κείμενο νόθο, που κακώς αποδίδεται στον άγιο. Η ιστορία αυτή έχει προέλευση τους γνωστικούς μύθους και δημιουργεί μια εσφαλμένη εικόνα για τους κεκοιμημένους και για την κρίση του Θεού. Είναι απόλυτη ανάγκη να καλλιεργήσουμε τα πνευματικά κριτήριά μας ώστε να διακρίνουμε την αληθινή εκκλησιαστική Παράδοση από τις κακόδοξες παραδόσεις και δεισιδαιμονίες. Αυτές, συχνά υποκαθιστούν στις συνειδήσεις των απλουστέρων την ορθόδοξη εικόνα του μυστηρίου της σωτηρίας. Η πίστη δεν αλλοιώνεται μόνο από τον Οικουμενισμό, αλλά και από κάθε ψευδή εικόνα που παραχαράσσει το δόγμα της σωτηρίας, ειδικά όταν οι άνθρωποι επιμένουν με γνωσιμαχία, παρά τις συχνές και καλοπροαίρετες διορθωτικές παρεμβάσεις. (Βλ. σχετικά και Επίγνωση, Τεύχος 6, Σεπτέμβριος 1988).

Πνευματικές ερωταποκρίσεις

“Είναι ο Χριστιανισμός τρόπος ζωής;”

Τό να ζεί κανείς ως χριστιανός σημαίνει να ακολουθεί τον τρόπο της ζωής που υπέδειξαν ο Χριστός και οι Απόστολοι. Πολλά πατερικά και αγιογραφικά κείμενα ομιλούν για τον “τρόπο του βίου” των μαθητών του Χριστού και για το πώς αυτός ο τρόπος τους ξεχωρίζει. Το ιδιο νόημα έχει και η εμμονή μας ότι στην Εκκλησία ακολουθούμε την ιερή Παράδοση, που ορίζει τον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να βαδίζουμε ως Χριστιανοί.

Πάντως, είναι πιθανότατα παρακινδυνευμένο και άστοχο να ορίζουμε τον τρόπο του Χριστιανικού βίου, ως ένα είδος κουλτούρας και απλώς πολιτιστικής κληρονομιάς. Ακολουθώντας αυτή την αντίληψη κινδυνεύουμε να βάλουμε στη ζωή μας ένα καλούπι που δεν έχει τίποτε από τη ζωντάνια, τη χριστιανική ελευθερία και το χριστιανικό ήθος, αλλά μάλλον γίνεται ένα συντηρητικό μόρφωμα, μουσειακής υφής.

Λέει ο Χριστός: “Σύ δε νηστεύων, άλειψέ σου την κεφαλήν και το πρόσωπό σου νήψαι, όπως μη φανείς τοίς ανθρώποις νηστεύων”. Δεν λέει να μήν νηστεύουμε, αντιθέτως το επιβάλλει. Ζητά, όμως, η νηστεία αυτή να γίνεται εν τω κρυπτώ και να μήν είναι γνωστή στους ανθρώπους. Ο τρόπος, λοιπόν, του χριστιανικού βίου, είναι εσωτερικός και κρυφός και όχι κάτι που το περιφέρουμε ενώπιον των ανθρώπων προς το θεαθήναι. Η ουσία της χριστιανικής μαρτυρίας βρίσκεται στη μυστική ακτινοβολία του αγίου Πνεύματος και όχι στα εξωτερικά σχήματα. Άς μήν ξεχνάμε ότι τρόπος ζωής είναι και ο χίππικος και ο αστικός και ο προλεταριακός. Θα ήταν μεγάλο ατόπημα, αν εμείς προσθέταμε σ΄ αυτούς και τον “χριστιανικό” τρόπο. Θα τα βάζαμε όλα στην ιδια κατηγορία. Λέει ο Απόστολος, “Το πολίτευμα ημών εν ουρανοίς υπάρχει”, διαστέλλοντας κάθε μορφή γήινης συνήθειας και τρόπου, από τον τρόπο των χριστιανών.

Για την ταπείνωση

Είναι γεγονός ότι σαν άνθρωποι έχουμε συχνά ανάγκη να νιώθουμε ότι έχουμε κάποια αξία, κάποιες ικανότητες, ότι οι άλλοι γύρω μας μας αποδέχονται, μας εκτιμούν και έχουν την ανάγκη μας. Χωρίς αυτήν την αισθηση της αυτοαξίας ο άνθρωπος συχνά καταθλίβεται, απογοητεύεται, κλείνεται στον εαυτό του, χάνει την εμπιστοσύνη του στους άλλους ανθρώπους και φτάνει ισως κάποτε να φέρεται ιδιόμορφα ακόμα και σε ανθρώπους που αγαπά. Πώς, άραγε, συμβιβάζονται αυτά τα συναισθήματα με τα λόγια και διδάγματα των Πατέρων, που μας καλούν να θεωρούμε τον εαυτό μας μηδαμινό, τιποτένιο, αναξιότερο όλων και γενικά μας καλούν να βιώσουμε την ταπείνωση;

Όλα όσα μας συμβουλεύουν οι πατέρες να κάνουμε, έχουν σκαλιά και τίποτε δεν γίνεται από τη μια μέρα στην άλλη. Τα συναισθήματα της αυτοαξίας, έχουν πάλι τα δικά τους σκαλιά. Αν τα αφήσουμε να διογκωθούν και να φουσκώσουν, καταντούν ένας αρρωστημένος και υπέρογκος εγωϊσμός, που κάνει κακό και σε μας και στους γύρω μας. Πολλές φορές η εγωϊστική αυτή υπεροψία είναι αποτέλεσμα μιας βαθειάς εσωτερικής ανασφάλειας ή ενός βαθύτατου συναισθήματος ανεπάρκειας ή και μειονεξίας. Τέτοιες καταστάσεις μπορούν να γίνουν σοβαρά πάθη, που πρέπει να τα συνειδητοποιήσουμε και να εργαστούμε για την καταπολέμησή τους, με κάθε πνευματικό μέσο. Προπαντός, η αρρωστημένη αυτή κατάσταση δεν μας αφήνει να καταλάβουμε την εξάρτηση που έχουμε από το Θεό και την ανάγκη μας να ειμαστε κοντά του. Έτσι, μας απομακρύνουν και κάνουν την καρδιά μας να παγώνει και να σκληραίνει. Αυτός είναι ο λόγος, που η οιηση και η διογκωμένη αυτοαξία είναι ξένα στη χριστιανική ζωή. Ο άνθρωπος ευκολότερα αφήνει τον εγωϊσμό του να φουσκώσει, παρά πέφτει στην έσχατη συναίσθηση αναξιότητας. Άρα προς τα εκεί συνήθως πρέπει να γίνεται η προσπάθεια και ο αγώνας. Αν και είναι πολύ δύσκολο να νικήσουμε εντελώς την υπερηφάνεια στη ζωή μας, τουλάχιστο πρέπει να αγωνιστούμε να τη θέσουμε υπό έλεγχο.

Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι μια ανατροπή της ψυχικής ισορροπίας είναι τελικά το ζητούμενο. Ο άνθρωπος για να βαδίσει με τρόπο υγιή χρειάζεται την ψυχική δύναμη και τη στήριξη που του παρέχει ο εσωτερικός του κόσμος. Απαραίτητο είναι να πιστεύει στις δυνάμεις του και στα αποτελέσματα που μπορεί να φέρουν οι προσπάθειές του και να καλλιεργεί πνευματικά την προσωπικότητά του. Μόνο τότε θα συνεχίσει να αγωνίζεται και να προσπαθεί και δεν θα περιπέσει στην κατάθλιψη. Άρα, οφείλει να ακονίζει τις δυνάμεις του και να τις επαυξάνει και να παλεύει μ΄ αυτές να δημιουργήσει, αλλά να ξέρει ταυτόχρονα ότι οι δυνάμεις αυτές δεν είναι δικές του, αλλά του χαρίστηκαν για να τις εκμεταλλευτεί. Να δουλεύει μ΄ αυτές, αλλά να μήν παινεύεται γι΄ αυτές. Αυτή είναι μια λεπτή ισορροπία, αλλά αυτό είναι το ζητούμενο. Άλλο εξουθένωση και σβήσιμο της προσωπικότητας και άλλο ταπείνωση. Πρέπει να έχουμε την ετοιμότητα να τα διακρίνουμε. Ταπείνωση σημαίνει γνώση. Συνώνυμο της ταπείνωσης είναι το αληθινό γνώθι σ΄ αυτόν. Γνωρίζει, δηλαδή, ο άνθρωπος, τόσο τις αδυναμίες του και την αληθινή του προοπτική, αλλά και τις δυνάμεις του, ώστε να τις εκμεταλλευτεί σωστά και δημιουργικά.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ