1 *Ισως
χρειάζεται να επεξηγήσουμε την
έννοια με την οποία χρησιμοποιούμε
τον όρο "χρηστικός
ορθολογισμός". Για τη διατήρηση
της παγκόσμιας προσπάθειας είναι
απαραίτητο να καθιερωθεί μια
ελάχιστη βάση επικοινωνίας ανάμεσα
στούς ανθρώπους. Κατά τη διάρκεια
των τελευταίων αιώνων, που στήν
ιστορία των ιδεών και του
πολιτισμού αναφέρονται ως "εποχή
της νεωτερικότητας" (mοdernity),
συστηματοποιήθηκε μια στάση ζωής
για το τι είναι πραγματικά
σημαντικό για τον άνθρωπο, στό
πλαίσιο του πολιτισμού. Η στάση
αυτή αποτελεί και τη βάση της
ελάχιστης συναίνεσης: αληθινή αξία
αποτελεί κάθε ιδέα που μπορεί να
εφαρμοστεί πρακτικά προκειμένου να
παράγει χρήσιμο αποτέλεσμα, ώστε να
ελαφρώσει τον ανθρώπινο μόχθο. Δεν
πρόκειται απλώς για υλιστική σκέψη,
αλλά ταυτόχρονα για σκέψη με σαφή
τεχνολογικό προσανατολισμό. Με τον
τρόπο αυτό, οι άνθρωποι απομονώνουν
εκείνο το κομμάτι της λογικής τους
που μπορεί να παράγει αποδείξιμα
και επαναλήψιμα τεχνικά
αποτελέσματα. Αντιλαμβάνονται τη
λογική τους σαν μια μηχανή, μάλλον,
παρά ως μία αποκάλυψη της
μοναδικότητας της κάθε ανθρώπινης
προσωπικότητας. Παρατηρούμε ότι το
τελικό αποτέλεσμα μιας τέτοιας
προσέγγισης είναι ότι πολλοί
δυτικοί διανοούμενοι δεν είναι σε
θέση να κάνουν ξεκάθαρη διάκριση
ανάμεσα στήν τεχνητή νοημοσύνη και
στήν ανθρώπινη συνείδηση.
Έτσι, στίς δυτικές κοινωνίες,
χάνεται η κατανόηση του ανθρώπινου
προσώπου ως μοναδικού μυστηρίου,
οριζόμενου κυρίως στό πλαίσιο της
προσωπικής ελευθερίας, μέσα από τη
μοναδική σχέση του με τον κόσμο.
Αντιθέτως, υπερισχύει η αντίληψη
του ανθρώπου ως ατομική βιολογική
οντότητα, προικισμένη με ορθό λόγο
(ratio), στήν οποία αναλογούν ορισμένα
"δικαιώματα" που προστατεύουν
την ατομικότητά της.
Στήν Εκκλησία, αληθινή αξία
αποτελεί η σχέση με τον Θεό, με τους
συνανθρώπους και με τον κόσμο. Η
ποιότητα αυτής της σχέσης αποτελεί
και το μέτρο της ανθρωπιάς μας. Στή
δυτική κουλτούρα, η αξία του
ανθρώπου εμπεριέχεται στήν
ατομικότητά του, δηλαδή ο άνθρωπος
αξιολογείται ως απομονωμένη
οντότητα.
Τα παραπάνω, βεβαίως, δεν οδηγούν
καθόλου στό συμπέρασμα ότι η
τεχνική σκέψη και οι εφαρμογές της
δεν έχουν αξία. Και ασφαλώς δεν
σημαίνουν ότι τα ατομικά
δικαιώματα δεν θέτουν μια ελάχιστη
βάση, που συχνά προστατεύει την
ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Από αυτή την
άποψη, τα ιδανικά του δυτικού
κόσμου, δημιουργούν ένα αξιόλογο
παράδειγμα για το πώς οφείλουμε να
χρησιμοποιούμε κατ' ελάχιστο τη
λογική μας με πρακτικό τρόπο ή ως
επιστημονικό εργαλείο, και για το
πώς οφείλουμε να σεβόμαστε με έναν
ελάχιστο τρόπο ο ένας τον άλλο, με
το να αναγνωρίζουμε ορισμένες
ελευθερίες στό κάθε άτομο. Άς
ειμαστε προσεχτικοί, ώστε να
περιορίζουμε την κριτική μας σε ότι
έχει αληθινό νόημα. Η τεχνοκρατική
συλλογιστική και η εξατομίκευση
είναι ανεπαρκής βάση για μια σωστή
θεώρηση του ανθρώπου, αλλά ωστόσο,
δεν παύει να συνιστά ένα λεπτό
κάλυμμα προστασίας για τον
πολιτισμό. Προστατεύει την
ελευθερία της επιστημονικής σκέψης
και προσφέρει μια ελάχιστη
πρακτική ελευθερία για κάθε άτομο.
Αυτό το πλαίσιο κατανόησης, σύμφωνα
με τις δυτικές αξίες, μετατρέπεται
σε πρόβλημα όταν διεκδικεί να γίνει
"οντολογική βάση" και όχι
απλώς προστατευτικό κάλυμμα για
τον πολιτισμό. Στήν πραγματικότητα,
αυτό είναι που συμβαίνει, ειδικά με
τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση. Ο
χρηστικός ορθολογισμός, γεμάτος
προπέτεια εξαιτίας της
πρακτικότητάς του και αδαής στήν
απλουστευτικότητά του, έχει
αποικίσει σχεδόν κάθε άποψη της
κοινωνικής υφής. Επιβάλλει τη δική
του αντίληψη όχι για να
προστατεύσει, αλλά για να καθορίσει
τον τρόπο της ζωής. Αντί να
ενθαρρύνει την αναζήτηση της ψυχής
την αδρανοποιεί, υπαγορεύοντας
επιθυμίες και πρότυπα ζωής.
Επιπλέον, περιθωριοποιεί κάθε άλλη
κατανόηση της ανθρώπινης ζωής,
εκμαυλίζοντας και αποικώντας άλλες
παραδόσεις ή πολεμώντας να τις
εκμηδενίσει, με μέσα την υπεροψία
και τους νόμους της αγοράς.
(επιστροφή
στα περιεχόμενα)
2 Για το θέμα
αυτό, βλέπε το βιβλίο του
Αλέξανδρου Καλόμοιρου "Κατά
Ενωτικών", Αστήρ 1964 καθώς και το
βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά
"Ορθοδοξία και Δύση στή Νεώτερη
Ελλάδα", Δόμος 1992.
(επιστροφή
στα περιεχόμενα)
3 Είναι
δίκαιο να ειπωθεί ότι ο
Οικουμενισμός δεν έγινε πάντα
κατανοητός ως επιθετική διδασκαλία
και μέθοδος που εργάζεται για μια
προκατασκευασμένη ενότητα,
απομονωμένη από τις οντολογικές
προϋποθέσεις της πίστεως. Μερικές
πρωτοποριακές προσωπικότητες, όπως
ο π. Γεώργιος Φλορόφσκυ,
οραματίζονταν μια μακρόχρονη
προσπάθεια με σκοπό τον
επανευαγγελισμό των ανθρώπων, ώστε
και οι δυτικοί να επιστρέψουν στήν
ενότητα της Μιας, αληθινής
Εκκλησίας.
Μια έγκυρη Οικουμενική προοπτική
δεν μπορεί παρά να υπογραμμίζει την
ανάγκη για αναβαπτισμό της Δυτικής
θεολογίας και ζωής στήν αληθινή
χριστιανική εμπειρία, μέχρι
πλήρους μετανοίας και μεταστροφής.
Παρόλο που κάποιος θα μπορούσε να
διερωτηθεί για τον ρεαλισμό α]υτού
του αισιόδοξου οραματισμού,
παραμένει καίρια η ανάγκη να
εξέλθουμε από την στείρα
ιδεολογική πολεμική ενάντια στίς
Δυτικές ομολογίες και να τις
πλησιάσουμε για να προβάλλουμε το
οντολογικό θεμέλιο της πίστεως,
όπως διαφυλάχτηκε στήν Ορθόδοξη
Εκκλησία. Ο Ευαγγελισμός είναι
πρωταρχικό και σπουδαίο καθήκον
για τους Ορθοδόξους.
4 Θα μπορούσε
να αντιτάξει κανείς ότι η απαίτηση
εκ μέρους μιας παραδόσεως να
ομονοούν όλοι πάνω σε κοινές αρχές
είναι ολοκληρωτική, αφού κάτι
τέτοιο δεν ανέχεται άλλες
ομολογίες, που ακολουθούν τις δικές
τους αρχές. Όμως, η ενότητα της ζωής
της Εκκλησίας θα πρέπει να
κατανοηθεί προσεχτικά,
αποκλειστικά σε σχέση με τη
ζητούμενη μεταμόρφωση της
υπάρξεως. Η μοναδικότητα της
Εκκλησίας είναι μέρος του
μυστηρίου της Εκκλησίας. Είναι
ενότητα με τη δύναμη του Αγίου
Πνεύματος, κατά την εικόνα της
ενότητας της Αγίας Τριάδος.. Δεν
πρόκειται για ιδεολογική αποδοχή
κάποιου συνόλου αρχών. Δεν θα
πρέπει να νοείται με πολιτικό
τρόπο, ως μέσο επιβολής μιας
ενιαίας πίστης σε μια κοσμική
κοινωνία. Είναι εντελώς άστοχο να
κηρύσσει κανείς μια καθολική
ομόνοια και ενότητα εκτός του
μυστηρίου της Εκκλησίας. Τέτοιες
αρχές μπορούν πράγματι να
αποκτήσουν ολοκληρωτικό χαρακτήρα
και δεν παράγουν αποδεκτό
αποτέλεσμα στίς σημερινές
πολυ-πολιτισμικές κοινωνίες.
Χωρίς την οντολογική μεταμόρφωση,
οι διαιρέσεις της ανθρώπινης
φύσεως παίζουν κυρίαρχο ρόλο. Με
δεδομένη αυτήν την κατάσταση στίς
κοινωνίες μας, χρειαζόμαστε να
ανεχόμαστε τις διαφορές μας και να
αποδεχόμαστε τους συνανθρώπους μας
όπως είναι. Θα πρέπει να τους
σεβόμαστε για την ανθρώπινη
αξιοπρέπεια που τους διακρίνει και
για την έντιμη προσπάθεια που
καταβάλλουν, σύμφωνα με τη γνώση
που διαθέτουν, μέσα στή δική τους
παράδοση. Όμως, αυτή η στάση δεν
μπορεί να αποτελεί τη βάση για τη
διακήρυξη ενός συγκρητιστικού
Οικουμενισμού και για την άρνηση
της μοναδικότητας και της
Αγιότητας του ιστορικού σώματος
της Εκκλησίας.
5 Βλ. για
παράδειγμα, περιοδικό "Epiphany",
Vol. 10, 1989/90.
6 Φυσικά, η
κοινωνική ζωή δεν παύει να έχει την
πρακτική της σημασία, αλλά εδώ
αναφερόμαστε στή βαθύτερη
οντολογική αξία.